Կինոերաժշտություն
«Կինոերաժշտություն
գրելը ինձ համար եղել է դժվար, բայց չափազանց հետաքրքիր
և շնորհակալ աշխատանք»:
Արամ Խաչատրյան
Արամ Խաչատրյանը
գրել է երաժշտություն 25 կինոֆիլմի համար: Նա մեծ
հետաքրքրություն է տածել կինոերաժշտության հանդեպ,
հատկապես 30-40-ական թվականներին՝ հիանալի իմանալով
վերջինիս յուրահատկությունները և հասկանալով ֆիլմի
գաղափարի բացահայտման հարցում երաժշտության ունեցած
մեծ դերն ու նշանակությունը:
Հայտնի ռեժիսոր Համո Բեկ-Նազարյանի հետ համագործակցության
արդյունքում ծնվել է երկու հիանալի ֆիլմերի՝ «Պեպո»-յի
(1935թ., ըստ Գաբրիել Սունդուկյանի պիեսի) և պատմա-հեղափոխական
«Զանգեզուր»-ի (1938թ.) համար գրված երաժշտությունը:
Վերջիններս ազգային առաջին հնչուն ֆիլմերն են:
Չնայած կինոերաժշտության ոլորտում «Պեպո»-ն Խաչատրյանի
դեբյուտն էր, այն նշանակալի տեղ զբաղեցրեց հայ կինոյի
պատմության մեջ: Անդրկովկասում մեծ ճանաչում գտավ
և սեր վայելեց ֆիլմի հիմնական հերոսի՝ Պեպոյի երգը՝
ձեռք բերելով ժողովրդական երգի նշանակություն:
«Զանգեզուր»-ում Խաչատրյանը հանդես եկավ, որպես սիմֆոնիկ
կինոերաժշտության վարպետ: Ֆիլմի հայտնի երաժշտական
համարներից է «Զանգեզուրյան քայլերգը»: «Զանգեզուր»-ի
երաժշտության որոշ սկզբունքներ իրենց զարգացումը ստացան
Ջութակի կոնցերտում, «Սպարտակ» բալետում, այլ ֆիլմերի
համար գրված երաժշտության մեջ:
«Պեպո» և «Զանգեզուր» ֆիլմերի երաժշտության համար
1938թ.-ին Խաչատրյանը արժանացավ Հայաստանի արվեստի
վաստակավոր գործչի կոչման:
Սակայն, կինոերաժշտության հանդեպ տածած հետաքրքրությունը
չի սահմանափակվել ազգային նեղ շրջանակով: 1938թ.-ին
նա գրում է երաժշտություն տաջիկական առաջին հնչուն
«Այգի» ֆիլմի (ռեժիսոր՝ Ն.Դոստալ), իսկ 1940թ.-ին
պատմա-հեղափոխական «Սալավաթ Յուլաև»-ի (ռեժիսոր՝ Վ.Պրոտազանով)
համար:
1943թ.-ին կոմպոզիտորին վերջապես հաջողվում է հանդիպել
ռեժիսոր Մ.Ռոմմին և աշխատել նրա հետ: Խաչատրյանը գրում
է երաժշտություն նրա «Մարդ N217» ֆիլմի համար, որը
պատմում է ֆաշիստական տաժանավայրում աշխատող խորհրդային
աղջկա մասին: Երաժշտական արտահայտչամիջոցներով կոմպոզիտորն
հիանալի կերպով արտահայտում է վրդովմունքը, հուզմունքը,
զայրույթը, բողոքը: «Դրամատուրգի և ռեժիսորի հետ միասին
ես պարտավոր էի իմ վերաբերմունքն արտահայտել տվյալ
իրողության նկատմամբ: Երաժշտությունը հոգեկան մեծ
անհանգստություն ու ցասում պետք է հաղորդեր ունկնդրին»,
ասում էր կոմպոզիտորը:
Որոշ ժամանակ անց Մ.Ռոմմն առաջարկեց Խաչատրյանին երաժշտություն
գրել «Ռուսական հարց»-ի համար: Հեղինակի խոստովանմամբ,
ամենահետաքրքիր հնարն հերոսի խոսքի փոխարինումն էր
երաժշտությունով: «Դերասանի դեմքը հուզված է, բայց
մենք լսում ենք ոչ թե նրա խոսքերը, այլ ապրումներն
արտահայտող երաժշտությունը: Եվ ես կարծում եմ, բոլոր
հանդիսականներն հասկացան, թե ինչի մասին էր խոսում
Սմիթն իր կրքոտ ելույթի ժամանակ», - այսպես է հիշում
կոմպոզիտորն այն տեսարանի մասին, որտեղ ֆիլմի հերոսը՝
լրագրող Սմիթը, պետք է որոշի, արժե՞ արդյոք գրել Ճշմարտությունը
Խորհրդային Միության մասին:
Խաչատրյանի գրչին են պատկանում նաև Ռոմմի վերջին 3
ֆիլմերի համար գրված երաժշտությունը՝ «Գաղտնի միսիա»,
«Ծովակալ Ուշակով» և «Նավերը գրավում են բաստիոնները»:
Խաչատրյանի համար մեծ նշանակություն ունեցավ համագործակցությունը
ռեժիսոր Վ.Պետրովի հետ: Նրանց համատեղ աշխատանքի արդյունքում
ծնվեց «Ստալինգրադյան ճակատամարտ» ֆիլմը: Վերջինիս
երկու սերիաներում տրվում են լարված պայքարի տեսարանները,
որոնք նկարագրելու համար Խաչատրյանին անհրաժեշտ էր
նույնպիսի լարված երաժշտություն՝ զերծ քնարական և
երգային տարրերից: Նա հիշում է.
«Ես առաջին անգամ էի առնչվում այդ մեծության նյութի
հետ: Մարտ պատկերող երկժամյա երաժշտություն. մինչև
հիմա կատարված նմանատիպ աշխատանքներից և ոչ մեկի հետ
չի համեմատվի այժմյանը, ինչպես հենց ճակատամարտն ինքն
էր մասշտաբով գերազանցում պատմության մեջ մինչև օրս
եղած հայտնի մարտերին»:
Կինոերաժշտության մեջ Խաչատրյանին ոչ միշտ էր հաջողվում
ի կատար ածել իր սկզբունքները: Եվ դա կախված էր ֆիլմի
բեմադրող ռեժիսորից: Հաճախ բավարարված չլինելով՝ կոմպոզիտորն
հանդես էր գալիս կինեմատոգրաֆիստներին ուղղված հոդված-բողոքներով,
որոնցում իր դժգոհությունն էր արտահայտում երաժշտական
նյութի կրճատման, առանց երաժշտության հեղինակի համաձայնությամբ
աղմուկի կիրառման կապակցությամբ: Սա խոսում է կինոերաժշտության
նկատմամբ Խաչատրյանի տածած վերաբերմունքի և պատասխանատվության
մեծ զգացումի մասին:
«Ես շատ եմ սիրում թատրոնն ու կինոն, - խոստովանում
էր կոմպոզիտորը, - սիրում եմ գրել՝ իմ առջև ունենալով
պիեսի բովանդակությունից ու ռեժիսորի ծրագրից բխող
դրամատուրգիական հստակ պլան: Այս աշխատանքին շատ տեղ
եմ տալիս, քանի որ տեսարանները, սյուժեն, կինոկադրերը,
կենդանի դերասանական կերպարներն օգնում են ինձ երաժշտական
մտքերը ձևակերպելու հարցում, կոնկրետացնում են ստեղծագործությունը,
հարստացնում ձևը»: